भारतीय हवामान विभाग (IMD): भारताची हवामान सेवा
भारतीय हवामान विभाग (IMD) ही भारत सरकारची प्राथमिक हवामान सेवा आहे. १८७५ मध्ये स्थापन झालेला हा विभाग हवामान अंदाज, चक्रीवादळ चेतावण्या आणि हवामानशास्त्रावरील संशोधनासाठी जबाबदार आहे.
IMD ची मुख्य कार्ये
१. हवामान अंदाज प्रणाली
- दैनंदिन हवामान अंदाज (तापमान, पाऊस, आर्द्रता)
- मान्सून अंदाज (दीर्घकालीन आणि अल्पकालीन)
- शहर-वार आणि जिल्हा-वार विशिष्ट माहिती
२. चक्रीवादळ चेतावण्या
- अरबी समुद्र आणि बंगालच्या उपसागरातील चक्रीवादळांचे मॉनिटरिंग
- तांडीवार चेतावण्या SMS आणि मोबाइल ॲपद्वारे
- तटवर्ती भागातील स्थानिक भाषांमध्ये सूचना
३. कृषी हवामान सेवा
- पिकांसाठी हवामान आधारित सल्ला
- पाऊस अंदाजावर आधारित शेतीचे नियोजन
- कीटकनियंत्रणासाठी हवामानी माहिती
IMD ची तंत्रज्ञाने
- डॉप्लर रडार नेटवर्क
- उपग्रहांद्वारे माहिती संकलन (INSAT मालिका)
- स्वयंचलित हवामान स्टेशन्स
- सुपर कॉम्प्युटरवर आधारित मॉडेलिंग
सामान्य नागरिकांसाठी उपयुक्त सेवा
- मौसम ॲप: वास्तविक वेळेतील हवामान माहिती
- वेबसाइट: mausam.imd.gov.in
- दूरध्वनी सेवा: १८०० १८० १७१७
- जिल्हा विशेष हवामान बुलेटिन
विमानसेवा आणि IMD
- विमानतळांसाठी विशिष्ट हवामान अहवाल
- धुके आणि खराब हवामानासाठी पूर्वसूचना
- उड्डाणासाठी सुरक्षा मार्गदर्शन तत्त्वे
IMD चे राष्ट्रीय महत्त्व
१. आपत्ती व्यवस्थापनात महत्त्वाची भूमिका २. कृषी उत्पादनाच्या नियोजनासाठी आधार ३. जलसंधारण प्रकल्पांसाठी पाऊस अंदाज ४. ऊर्जा क्षेत्रासाठी तापमान अंदाज
अलीकडील विकास
- २०२३ मध्ये 'मौसम' मोबाइल ॲपची नवीन आवृत्ती
- ग्रामीण भागात स्वयंचलित हवामान केंद्रे
- AI आधारित अत्यंत तंतोतंत अंदाज प्रणाली
IMD संपर्क माहिती
- मुख्यालय: नवी दिल्ली
- प्रादेशिक केंद्रे: पुणे, मुंबई, कोलकाता, चेन्नई
- आणीबाणी सेवा: विशेष हवामान चेतावणी प्रसारण प्रणाली
भारतीय हवामान विभाग हा देशाच्या आर्थिक आणि सामाजिक विकासात महत्त्वाची भूमिका बजावतो. त्याच्या अंदाजांमुळे लाखो लोकांचे जीवन वाचू शकते आणि राष्ट्रीय संपत्तीचे रक्षण होऊ शकते.
